Mijn Systemische kijk op actuele ontwikkelingen

Mijn onschuld voorbij
In mijn onschuld
Verhul ik mijn streven
Dit heb ik – zo weet ik –
Nu eenmaal geleerd

Mijn onschuld voorbij
Haal ik mijn deel op
Zonder dat iemand iets mist
Omdat ik terug ben gekeerd

Iedere dag maken we keuzes. Ook al doen we dat vaak onbewust. En zelfs als we niet kiezen, dan kiezen we ook ergens voor. Toch is kiezen niet altijd even makkelijk. Want als je voor iets kiest, kies je tegelijk ook ergens niet voor.

Kiezen roept daardoor een schuldvraag op. Schuld heeft iets ongemakkelijks. Dat geldt op persoonlijk niveau, maar ook in groepen of systemen. We omzeilen schuldvragen eigenlijk liever. En dat heeft gevolgen. In de samenleving worden milieu- en klimaatvraagstukken nog steeds niet integraal geadresseerd, wordt racisme gebagatelliseerd, worden seksuele misstanden toegedekt. Dit zijn maar enkele voorbeelden en ze zeggen al meer dan genoeg.

Het niet in het contact brengen van schuld heeft net zo goed iets ongemakkelijks. Wat onbesproken blijft, is niet weg. Het is er. En zo kan het zich, met iedere keuze die we maken, gaan opstapelen. Dan gaat de opeenstapeling van schuld op zich een blokkade vormen om te uiten wat zich heeft voorgedaan.

Wat de actuele ontwikkelingen in de samenleving zo pijnlijk duidelijk in beeld brengen is, dat de opeenstapeling van schuld onze samenleving belemmert en op achterstand zet. We komen er niet meer mee weg, dat ‘gedane zaken nu eenmaal geen keer nemen’. We zullen als samenleving de moed moeten hebben om onze verantwoordelijkheid te nemen. Daarvoor is nodig dat we onze historie toelaten, inclusief de keuzen die daarin (niet) gemaakt zijn.

Dit vraagt leiderschap. Bewustwording van schuld is daarbij een belangrijke ontwikkelstap, die dienend is, zowel voor ieder persoonlijk als voor de systemen waar we aan deelnemen. Hoe maken wij onze keuzes? Waardoor laten we ons leiden? En hoe kunnen we tot regie komen over die keuzes?

Wat kan helpen om deze vragen te adresseren is, om de manier waarop we omgaan met het maken van keuzes, in beeld te krijgen. De volgende opbouw over hoe we tot keuzes komen kan daarvoor dienend zijn:

– Urgentie gestuurd
– Ethische dilemma’s
– Systemische schuld

Urgentie gestuurd
Kiezen voor het één impliceert tegelijk dat we voor iets anders niet kiezen. Veelal gaat deze keuze over de vraag, wat het belangrijkste is. Welke prioriteit stel je? Stephen Covey legt in zijn boek ‘De 7 eigenschappen van effectief leiderschap’ uit, dat het van belang is om onderscheid te maken tussen wat belangrijk is en wat urgent. Zijn advies is, dat we ons richten op wat belangrijk is en stoppen met tijd te besteden aan wat niet belangrijk is, zelfs al is het nog zo urgent.

De telefoon gaat. Je bent druk bezig met het maken van een rapport dat morgen af moet. Je opdrachtgever zit er dringend op te wachten. En als de opdrachtgever tevreden zal zijn met je rapportage, dan zit de kans erin, dat je een mooie vervolgopdracht in de wacht kan slepen. Het urgente geluid van de telefoon blijft je doordringen en je besluit dan toch maar op te nemen. Je hoort een stem uit een callcenter die je de kop gek zeurt over een nieuwe energieleverancier. En wat je ook probeert, de verkoper heeft zijn lessen klantenbinding goed geleerd. Het kost je veel moeite om het telefoontje te beëindigen. Kostbare tijd ging verloren. Maar je bent intussen ook behoorlijk je focus kwijt. Je ergert je flink aan het op deze manier binnendringen in je persoonlijke (werk)omgeving. Het kost tijd om je frustratie los te laten. En ja, die frustratie heeft er ook wel mee te maken, dat je zelf de telefoon hebt opgenomen. ‘Stom, stom, stom!’ verwijt je jezelf nog even.

Achteraf kunnen we wel herkennen, dat urgentie iets indringends heeft. We worden er als ware door in beslag genomen. Je daar van losmaken vraagt soms wel even iets van ons. En dan ligt de weg weer vrij om ons te richten op wat belangrijk voor ons is.
Dat we ons niet zomaar eventjes los kunnen maken van een urgentieprikkel, kan komen door een herinnering. Bijvoorbeeld dat we eens een belangrijk bericht via de telefoon te horen kregen. Een oproep die destijds gehoord moest worden. Maar is dat nu aan de orde?
Soms wel. En dan is een rinkelende telefoon niet alleen urgent voor je, maar dus ook belangrijk.

Ethisch dilemma
Soms doet zich voor, dat de keuze waar we voor staan, gaat over twee voor ons belangrijke motieven. Dan kan er een ethisch dilemma ontstaan. ‘Een conflict van plichten’ noemde mijn vader dat. Het conflict verwijst op diepere laag naar de taak die we op ons te nemen hebben in het leven. Die taak laat je dus niet zomaar los! Systemisch komt hier de basiswet van de ‘plek’ om de hoek kijken: Je hebt recht op je plek, en de plicht om die plek in te nemen. Die plek is niet iets vrijblijvends! Het onvoorwaardelijke recht om er te zijn wordt gevolgd (gevolgd dus, sic!) door een plicht. En een plicht roept een taak op.

@MaartenKouwenhoven legt in zijn boek ‘Strategisch coachen’ uit, hoe met een ethisch dilemma omgegaan kan worden. Een belangrijke lijn in zijn benadering daarvoor is, dat een ethisch dilemma zich niet laat oplossen door te kiezen voor het één, zonder te kijken naar de gevolgen van waar we niet voor kiezen. Sterker nog, in zijn benadering komt het niet tot een schadevrije oplossing!

Zijn benadering doorbreekt juist daardoor de patstelling die een ethisch dilemma oproept. Dat levert je een keuze op, maar bovendien een hanteerbare vorm voor het omgaan met de schade die ontstaat door waar je niet voor kiest. De manier waarop is, kort gesteld, dat je zoekt naar een manier om die schade zo goed mogelijk te compenseren.

Vriendschap of gezondheid? Die keuze werd ons voorgehouden door een dochter met dikke tranen over haar wangen. Voor haar gezondheid zou het volgens ons goed zijn, dat ze minder vetrijk zou eten. Daardoor kreeg ze in plaats van snoep of chips, fruit mee naar school. In de klas kregen de meeste kinderen wel snoep of chips mee. Daar ruilden ze ook mee. Maar onze dochter kon niet goed meedoen, want haar fruit bleek als ruilmiddel weinig aantrekkelijk. Ze miste daardoor aansluiting en bij gevolg vriendschap. Er kwamen inderdaad geen kinderen met haar mee naar huis om te spelen.

Onze keuze voor ‘gezondheid’ betekende dat ze geen aansluiting met vriendjes kreeg. Het viel nauwelijks te compenseren. Natuurlijk probeerden we hier aandacht voor te vragen op school en bij andere ouders, maar dat lukte om uiteenlopende redenen niet goed.

Kiezen voor ‘vriendschap’ betekende dat we met haar meer sport of beweging moesten organiseren en dat we met haar moesten afspreken dat ze op andere momenten echt geen snoep meer zou krijgen. Deze keuze scoorde voor ons uiteindelijk beter, omdat we dit zelf konden organiseren. Dit vroeg wel dat we de hoge waarde die we hechten aan ‘gezondheid’ een stukje moesten terugschroeven. Dat kostte ons wel enige moeite. We kwamen dan ook niet tot de conclusie dat we ‘de goede keuze’ hadden gemaakt, maar wel een keuze die het beste aansloot bij wat de situatie van ons vroeg. En we realiseerden ons ook, dat anderen inderdaad tot een andere keuze zouden kunnen komen dan wij hierin maakten. En daar konden we mee leven.

Wat met een ethisch dilemma heel zichtbaar wordt is, dat een keuze die je maakt niet gaat over WEL òf NIET, maar over WEL èn NIET. Het NIET moet worden toegelaten, zodat je ziet wat de schuld is of de schade die ontstaat door die keuze. De volwassen taak is om daar mee te leven, in contact met jezelf en met anderen.
In iedere keuze die we maken is er een WEL en een NIET, en dus een schuldvraag. We zullen moeten toelaten dat we het leven niet schuldenvrij kunnen leven. Dat vraagt van ons, dat we schuld toelaten en in contact brengen – dat we onze volwassen verantwoordelijkheid nemen.

Systemische schuld
Systemisch kijkend naar het begrip ‘schuld’ is er sprake van een doorgaande dynamiek tussen de veroorzaker ervan en degene die de gevolgen ervan ondervindt. Waar schade is ontstaan, gaat het  dan over de dader en het slachtoffer. De dynamiek tussen hen stopt niet eerder, dan nadat de schuld in contact is gebracht en verwerkt. Systemisch wordt de dynamiek van onverwerkte schuld aan de volgende generatie doorgegeven, tot soms wel zeven generaties aan toe. Dit kunnen we in onze samenleving op meerdere manieren aantreffen. Door gebeurtenissen in familiesystemen of organisaties, maar ook daaromheen door bijvoorbeeld racisme, slavernij, vluchtelingenstromen, oorlogsverleden, misbruik van kinderen, #Metoo en milieurampen in veel verschijningsvormen. Een even onthutsende als incomplete opsomming.

Om schuld systemisch te benaderen is het dienend om onderscheid te maken tussen ‘persoonlijke schuld’ en ‘systemische schuld’. De actuele ontwikkelingen wijzen hier nadrukkelijk op!
De vraag die me met regelmaat wordt gesteld is, of iemand een persoonlijke schuld op zich moet nemen, omdat anderen in de historie beslissingen hebben genomen die schade hebben veroorzaakt. Wat duidelijk wordt is, dat wegwuiven van zo’n schuldvraag alleen maar meer ergernis oproept, en verdriet, en afwijzing.

Het is te makkelijk om op deze manier dit soort schuldvragen af te wentelen. En dat komt, doordat de gevolgen van de toen gemaakte keuzes aanwezig zijn in het leven anno nu! We maken bijvoorbeeld in Nederland gebruik van de verworvenheden die voortvloeien uit onze historie. Welvaart. Prachtige binnensteden in onder andere Amsterdam en Utrecht. Maar ook met raciale duidingen en vooringenomenheden in symbolen, beelden en verhalen. Op allerlei manieren zit de historie in ons systeem opgeslagen en heeft het wortel gevat in onze overtuigingen. Wat we als kind hebben aangetroffen, hebben we in eerste instantie ‘voor waar aangenomen’. En niet alles daarvan hebben we bevraagd, onderzocht of zijn we anders gaan bekijken. Zo hebben we ons gevoegd in het systeem waarin we opgroeien – in de samenleving waar we deel van uitmaken. En zo hebben we aandeel in de schuldvragen die met ons in deze systemen voortleven.

Dus ja, naast persoonlijke schuld speelt systemische schuld nadrukkelijk mee. Bewustwording van systemische schuld is belangrijk. We kunnen hierdoor anders gaan kijken naar onze historie en onze eigen plek ten opzichte daarvan.

Systemisch nemen we veel over van de keuzes die in onze historie ooit zijn gemaakt. Hoe onbewust dit ook verloopt. Onze persoonlijkheid is op die manier nu eenmaal gevormd. De schade die ooit is veroorzaakt, is weliswaar niet door ons toedoen ontstaan, maar bepaalt nog steeds de dynamiek in het omgaan met schuld. Die schade verdwijnt niet, als er geen aandacht voor komt.

Omgaan met schuld
Degene die de erfenis heeft overgenomen van de historie, is de aangewezene om daar iets mee te doen. Wat kan ik dan doen? Een paar keuzes die ik bijvoorbeeld maak:

Ik ben stil op 4 Mei. Ik laat mijn historie toe en laat die voor zich spreken. Ik ben getuige en betrokken.

Ik luister naar de verhalen van slavernij en voel schaamte bij een symbool, dat daarnaar verwijst, maar de schade onbenoemd laat die aan mensen is aangedaan. Als dat passend is, deel ik mijn afschuw. En ik ervaar ongemak, omdat ik me ergens aangesproken weet op een misplaatst gevoel van hoogmoed; alsof ik zou weten wat anderen moeten doen. Van huis en haard gaan doet iemand niet gemakzuchtig. Vluchtelingenstromen komen niet om gratuite redenen op gang. Als ik de moed heb, dan buig ik ingegeven door mijn ongemakkelijke gevoel voor de vele slachtoffers van onderdrukking.

Ik stel vragen als een geestelijk leider zijn wandaad over misbruik van kinderen ontkent en in het kerkelijke systeem gepoogd wordt om de schade in een doofpot weg te moffelen. Ik ervaar walging en besef me de kwetsbaarheid van kinderen. Ik realiseer me eens te meer de krachten die gevoelens van seksualiteit losmaken. Die gevoelens wegstoppen is desastreus. Ermee leren omgaan een dringende noodzaak. Ik benoem.

En ik bid, ja, ook al geloof ik niet in een God die iets aan het herstel van wanorde doet. Maar wel in een God die dat aan ons laat om te doen. Door te bidden formuleer ik mijn vragen en laat ik die toe, voordat ik met antwoorden kom.

Samen leren omgaan met schuld, dat lijkt me het devies voor de komende tijd. Daarin komen we ongetwijfeld voor de nodige ethische dilemma’s te staan. En we zullen ons daarbij moeten realiseren, dat een ethisch dilemma een indicator kan zijn van het bestaan van systemische schuld.  

Het doorleven van systemische schuld opent een gezamenlijk perspectief op historie en toekomst, wat een krachtige trigger kan vormen voor het gezamenlijk doorvoeren van noodzakelijke veranderingen in onze samenleving.

Systemisch werkt het zo, dat we systemen niet kunnen veranderen. Alleen onszelf kunnen we veranderen. Of anders gesteld: We hebben invloed op het systeem, door bij onszelf te komen en te blijven. Juist als er een systemische schuld aan de orde is. Ik het mijne, jij het jouwe, en zo samen onze onschuld voorbij.